علوم شناختی و روش‌های پیشگیری از اضطراب امتحان
منظور از اضطراب نوعی حالت هیجانی ناخوشایند و مبهم است
که با پریشانی، وحشت، هراس، تپش قلب، تعرق، سردرد، تکرر ادرار و تشویش همراه است،
اما امتحان ازنظر تعریفی می‌توان گفت نوعی ارزشیابی است که طبق اصول معینی انجام می‌گیرد
و وسیله‌ای است برای توصیف و اندازه‌گیری تغییر رفتار دانش‌آموزان در جهت اهداف آموزش‌وپرورش و کمک به بهبود یادگیری آن‌ها.
برخی از دانش‌آموزان در هنگام امتحان دچار تشویش شدید می‌شوند
ضربان قلبشان تند می‌زند، دست‌هایشان می‌لرزد، عرق می‌کنند و احساس می‌کنند که ذهنشان خالی‌شده است. وقتی‌که سؤالات امتحانی را می‌خوانند احساس می‌کنند گیج شده‌اند
و منظور سؤال را متوجه نمی‌شوند
و احساس می‌کنند که همه آن چیزهایی را که خوانده بودند فراموش کرده‌اند
درنهایت بعدازاین که فشار زیادی به ذهن خود می‌آورند یا سؤال را بدون پاسخ رها می‌کنند و یا پاسخ بی‌ربط و نادرستی می‌نویسند.
در اینجا آن‌ها به اهمیت امتحان و عدم موفقیت خود می‌اندیشند و همین افکار اضطراب آنان را بیشتر می‌کند.
وجود مقدار اندکی از اضطراب در دانش‌آموزان در مورد مدرسه و تکالیف آن ضروری است و موجب احساس مسئولیت ، برنامه‌ریزی و مطالعه بیشتر آن‌ها می‌شود.
حتی در مواردی که برخی از دانش‌آموزان نسبت به درس،امتحان و مدرسه هیچ‌گونه مسئولیتی احساس نمی‌کنند. گاه لازم است که معلمان و یا اولیا با تشریح عواقب و قصور، کوتاهی و تنبلی دانش‌آموزان مقداری اضطراب در آن‌ها ایجاد کنند.
دانش‌آموزی که اضطراب امتحان دارد ، باوجود توانایی و استعداد خوب جهت ادامه تحصیل ، دچار افت تحصیلی و افزایش زمینه‌های بی‌میلی و بی‌رغبتی در دانش‌آموز و به دنبال آن گاهی مجبور به ترک تحصیل می‌شود که عواقب وخیم آن دامن‌گیر فرد ، خانواده و اجتماع خواهد شد.
مهم‌ترین علل اضطراب امتحان
الف- عوامل فردی و شخصیتی دانش‌آموز
اضطراب عمومی ، پائین بودن سطح عزت‌نفس ، هوش ، ارزیابی شناختی ، عدم آمادگی ، عدم توجه و تمرکز، روش‌های مطالعه نادرست و انتظارات سطح بالا .
ب- عوامل آموزشگاهی و اجتماعی
انتظارات معلمان ، رقابت ، سیستم آموزشی حاکم بر مدارس ، نوع درس ، موقعیت و مراقبان امتحان و مدارک گرایی
ج- عوامل خانوادگی
شیوه تربیتی والدین ، انتظارات سطح بالای آن‌ها ، جو عاطفی حاکم بر خانواده ، ویژگی‌های شخصیتی والدین و طبقه اقتصادی اجتماعی.
روش‌های پیشگیری از اضطراب امتحان و توصیه‌ها
۱- ارزیابی واقع‌بینانه و بدون اغراق از امتحان
تشریح موقعیت امتحان ،آگاهی از قوانین و مقررات جلسه ، نوع سؤالات ، تصحیح ورقه اضطراب امتحان و اینکه امتحان به‌عنوان یک یادآوری مجدد است. برای دانش‌آموزان است ، صحبت شود.
(راس ، ترجمه جمال فر ، ۱۳۷۳)
۲- قرار ندادن اضطراب امتحان در مدار توجه
بهتر است تصویری از تجربه‌های موفقیت‌آمیز را جایگزین نمائید.
(اتکینسون و هیلگارد ، ترجمه براهنی و همکاران ، ۱۳۷۱).
۳- رفتارهای سازنده ،مثل مشورت و تمرین
مطالعه بیشتر ، مشورت با دیگران ، تمرین سؤالات امتحان قبلی یا سؤالات احتمالی ، امتحان فعلی
(ساراسون ، ۱۹۸۸)
۴- ایجاد شایستگی برای غلبه بر اضطراب امتحان از طریق حساسیت‌زدایی منظم.
الف- بگوییم: امتحان مشکلی ندارد. تو از عهده آن برمی‌آیی ، می‌توانی بر آن مسلط شوی.
ب- موقعیت‌های مشابه امتحان واقعی را ایجاد کرد.
(آزاد ، ۱۳۷۲)
۵- برطرف نمودن محرک‌های نامطلوب که در امتحان مزاحم دانش‌آموزان هستند
اعم از:
الف- احساس تقصیر و رنجش پنهانی ، که چرا نتوانسته‌اند رضایت والدین و … را جلب نمایند.
ب- ترس از ناامنی و محرومیت از خانواده ، امنیت خود را درگرو نمره خوب و دلخواه خانواده می‌بیند.
ج- برچسب‌های نادرست و حرف‌های زشت مثل تنبل و خرفت.
د- ترس از مقررات امتحان ، نمره پائین ، پیام‌ها و هشدارهای مراقبین ، مسئولین و ترس از عوامل غیر مطلوب فیزیکی جلسه امتحان مانند میز امتحان و … که باید عوامل مطلوب جایگزین نمود.
(آناستازی ، ترجمه براهنی ، ۱۳۶۱).
۶- خود رهنمون بودن
دانش‌آموزان را در برخورد با مسائل باید آزاد گذاشت
تا مشکلات را ارزیابی کنند،فکر کنند،راه‌حل‌های احتمالی را به دست آورند،تصمیم‌گیری کنند و آنگاه بهترین راه‌حل را برگزینند.
به‌طورکلی :
۱- هدف امتحان ارزشیابی از دانسته‌های دانش‌آموزان باشد.
۲- در ارزیابی میزان یادگیری دانش‌آموزان باید از دیگر شیوه‌های ارزشیابی چون تحقیق،کنفرانس،سؤالات شفاهی،بیشتر استفاده کرد.
۳- محیط خانه و مدرسه و جو عاطفی حاکم بر آن‌ها دور از تنش‌های عاطفی و مشاجره و اختناق باشد.
۴- در ایام امتحانات از رفت‌وآمدهای خانوادگی اجتناب شود. در ضمن نباید به بهانه امتحان ، کودکان و یا نوجوانان در خانه تنها گذاشته شوند.
۵- عدم رقابت ناسالم بین دانش‌آموزان.
۶- برخورد مناسب معلمان و مراقبان با دانش‌آموزان
۷- ایجاد فضا و جو دوستانه و غیررسمی بر جلسه امتحان
۸- برگزاری امتحانات فرضی و آزمایشی قبل از امتحان اصلی
۹- در طراحی سؤالات ، اکثریت متوسط دانش‌آموزان را در نظر گرفت.
۱۰- ترتیب سؤالات از ساده به دشوار و به ترتیب موضوع‌های کتاب باشد.
۱۱- در ابتدای جلسه به همه سؤالات امتحان نگاه نکنند و سؤال به سؤال جلو بروند و پاسخ دهند.
۱۲- نوع و تعداد سؤالات و مدت‌زمان آن با توان ذهنی دانش آموزان متناسب باشد.
۱۳- اجتناب از طرح سؤالاتی که کاملاً جنبه حفظ کردنی دارند.
۱۴- سؤالات باید کاملاً خوانا ، روشن ، صریح ، قابل‌فهم و بی‌نیاز از تعبیر و تفسیر باشد.
۱۵- دانش‌آموزان با آمادگی بیشتری در جلسه امتحان حاضر شوند.
۱۶- هر فرد را با خودش مورد مقایسه قرار دهند.
۱۷- از مدارک گرایی اجتناب گردد.
۱۸- روش‌های مطالعه درست را به دانش‌آموزان آموزش داد.
۱۹- مراجعه به مرکز مشاوره و روانشناسی.
روش مطالعه
اغلب دانش‌آموزان از یک روش واحد مطالعه برای یادگیری دروس مختلف استفاده می‌کنند
درحالی‌که هر درسی روش مطالعه خاص خود را می‌طلبد.
توصیه‌هایی که برای مطالعه باید مدنظر داشت:
۱- هدف: قبل از شروع مطالعه ، حتماً هدف را مشخص کنید.
برای مثال فهمیدن یک مطلب ، شرکت در کنکور یا آمادگی برای امتحان
۲- اعتماد : اعتماد به خود و اعتماد به توانستن و موفق شدن .
۳- برنامه‌ریزی : برای کارهای روزمره و تصمیم‌های خود برنامه داشته باشید.
۴- خونسردی : هرگونه دلهره و اضطراب را با ایجاد افکار مثبت و اعتمادبه‌نفس از بین میرید.
۵- علاقه :اگر مطالب را باعلاقه برای فهمیدن و یا برای یک هدف مشخص بخوابند، آن‌ها را بهتر درک می‌کنید و بیشتر به خاطرخواهید سپرد.
۶- تفکر و اندیشه مثبت: به همه مسائل و موضوع‌های زندگی خود با نظر مثبت بنگرید.
به آنچه که هست فکر کنید ، نه به آنچه که نیست.
۷- احساس رضایتمندی : پس از مطالعه هر مطلب ، خود را تقویت و تشویق نمائید.
۸- تمرکز حواس : برای به خاطر سپردن و یا به یادآوردن هر مطلب باید تمرکز حواس داشته باشید.
۹- طبقه‌بندی مطالب : سعی شود نکات به یاد سپرده‌شده به هم مرتبط و منظم‌تر طبقه‌بندی شوند.
۱۰- فهمیدن مطلب : مطالب را فهمیده سپس به خاطر بسپارید
زیرا اگر مطالب طوطی‌وار حفظ شوند ، خیلی زود فراموش خواهند شد.
۱۱- فعال بودن : فعال بودن یعنی یادداشت‌برداری ، حاشیه‌نویسی ، طبقه‌بندی ، برجسته کردن نکات و مطالب موردنظر به زبان خود تکرار کردن مطالب و …
۱۲- فشار نیاوردن به حافظه : در فعالیت‌های ذهنی بین هر ۴۰-۳۰ دقیقه یک‌بار به مدت پنج دقیقه استراحت داشته باشید.
۱۳- اجتناب از مطالعه اجباری : هنگامی‌که بسیار خسته هستید به دنبال مطالعه نروید.
زیرا باعث دل‌زدگی شما در مطالعه خواهد شد.
۱۴- استراحت مطلق پس از مطالعه علمی : بعد از مطالعه حتماً استراحت کنید.
۱۵-زمان مطالعه: زمان مشخص را برای مطالعه در نظر بگیرید.
۱۶- مطالعه در هنگام شب (قبل از خواب) و صبح زود کارآمدتر است.
۱۷- وضعیت بدن در هنگام مطالعه: نشستن پشت میز مطالعه بهترین وضعیت و مطالعه است،
از دراز کشیدن بپرهیزید
زیرا تمرکز حواس را از بین می‌برد و موجب خواب‌آلودگی می‌شود.
۱۸- یادداشت‌برداری و خلاصه‌نویسی:
مطالبی را که نیاز به اندیشه و تفکر بیشتری دارند و یا باید آن‌ها را حفظ کنید با یادداشت‌برداری و خلاصه‌نویسی راحت‌تر به خطر بسپارید.
۱۹- تندخوانی: تندخوانی باعث صرفه‌جویی در وقت و تمرکز حواس می‌شود.
۲۰- حداکثر استفاده از تجربیات: سعی کنید از روش‌هایی که به تجربه دریافته‌اید حداکثر استفاده را بکنید.
۲۱- برقراری پیوند بین مطالب آموخته‌شده: بین مطالب جدید و مطالبی که قبلاً یاد گرفته‌اید پیوند برقرار کنید.
۲۲- تصویرسازی ذهنی و تجسم عینی: برای یادگیری مطالب از این دو روش استفاده کنید.
این تصاویر در بازیابی و به خاطر آوردن مطالب نقش بسزایی دارند.
۲۳- خط کشیدن زیر عبارات مهم: دوباره خوانی و تمرکز بیشتر مؤثر است.
۲۴- بیان مطالب: مطالبی را که مطالعه می‌کنید بیان و تکرار کنید،
زیرا یادآوری مطالب خوانده‌شده باعث یادگیری بهتر می‌شود.
۲۵- وقت کافی برای مطالعه: برای مطالعه وقت کافی در نظر بگیرید.
۲۶- از بر خواندن: از برخواندن برای شخص دیگری که اشتباهات شمارا اصلاح کند بسیار مفید است.
۲۷- برگه نکته‌ها: نوشتن نکات مهم و تعریفی از آن به زبان خودتان بر روی دیگر برگه.
۲۸- استفاده از نقشه‌ها و تصاویر: دقت در استفاده از نقشه‌ها و تصاویر باعث فراگیری بیشتر می‌شود.
۲۹- تقسیم مطالب: مطالب دشوار را به قسمت‌های ساده‌تر و کوچک‌تر تقسیم کنید.
۳۰- تمرکز نیرو: نیرو خود را در مسیر هدف از پیش تعیین‌شده به کار بیندازید.
۳۱- تغذیه مناسب اعم از غذا و اکسیژن: با تغذیه‌ی مناسب، انرژی موردنیاز مغز را تأمین و کار آیی حافظه را افزایش دهید.
۳۲- عدم استفاده از دخانیات: استفاده از سیگار یا دخانیات نه‌تنها موجب خستگی زودرس جسم و روان می‌شود،
بلکه عمل طبیعی نظام عصبی و حافظه را نیز مختل می‌کند
و تأثیرات دائمی بر روی حافظه خواهد گذاشت.
استفاده از سیگار میزان اکسیژن مغز درنتیجه بازدهی آن را کاهش می‌دهد.
همچنین در معرض دخانیات بودن نیز می‌تواند همان اثرات و عوارض را داشته باشد.
۳۳- سلامت و آرامش ذهنی و عاطفی: هنگامی‌که در آرامش فکری دارید به مطالعه بپردازید و در پی ایجاد آرامش فکری و بهداشت روانی باشید.
منابع:
۱- بیابان‌گرد اسماعیل، روش‌های پیشگیری از افت تحصیلی، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان، چاپ دوم، ۱۳۸۰.
۲- اسپالدینگ، چریل، انگیزش در کلاس درس، ترجمه اسماعیل بیابان‌گرد و محمدرضا نائینیان، انتشارات مدرسه، ۱۳۷۷.
۳- پارسا، محمد، روانشناسی تربیتی، انتشارات بعثت، ۱۳۷۲.
۴- سیف، علی‌اکبر، روانشناسی پرورش، انتشارات آگاه، ۱۳۶۸.
۵- امین فر، مرتضی. افت تحصیلی یا اتلاف در آموزش‌وپرورش. فصلنامه تعلیم و تربیت. سال دوم، شماره ۷ و ۸، ۱۳۶۵.
گردآوری: احسان شهسواری شیرازی، نعیمه صیافان (کارشناسان ارشد علوم شناختی)
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.